Analiza zależności między antropogenicznymi zmianami klimatu a lokalnymi praktykami wobec niematerialnego dziedzictwa kulturowego
Kierowniczka: dr Karolina Dziubata-Smykowska
Ogólnoświatowy wzrost temperatur, zmiany regionalnych cech klimatu i wzrost częstotliwości ekstremalnych zjawisk pogodowych, obok biofizycznego i ekonomicznego mają także skutki społeczne (Jigyasu 2020: 93). Granica między obszarami mniej lub bardziej zagrożonymi skutkami kryzysu klimatycznego jest zmienna i nie dotyczy już tylko państw wyspiarskich lub podzwrotnikowych (por. Rosenthal 2008). W literaturze naukowej obecne są rozważania nad zagrożeniami skutkami katastrofy klimatycznej – powodziami, ekstremalnymi zjawiskami meteorologicznymi, dezertyfikacją, topnieniem wiecznej zmarzliny – głównie wobec zabytków, obiektów i zespołów architektonicznych o wysokim znaczeniu kulturowym i historycznym (Gruber 2011, Bernecker 2014, Ringbeck 2014, Jigyasu 2020). Brakuje ich w kontekście dziedzictwa niematerialnego, rozumianego przez Konwencję UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 jako zespół praktyk, wyobrażeń, przekazów, wiedzy i umiejętności, odtwarzanych przez kolejnych depozytariuszy i dających im poczucie określonej tożsamości. Ten sam dokument nie jest wystarczająco dostosowany do konsekwencji katastrofy klimatycznej (Bernecker 2014: 207).
Badania pilotażowe pt. Analiza zależności między antropogenicznymi zmianami klimatu a lokalnymi praktykami wobec niematerialnego dziedzictwa kulturowego odpowiadają na zarysowaną powyżej lecz nie pogłębioną jeszcze na gruncie polskiej antropologii problematykę relacji między zmianami klimatu a lokalnymi praktykami wokół niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Badania pozwolą na dokonanie wstępnej analizy wpływu kryzysu klimatycznego na ustalone tradycją obrzędy i zwyczaje związane z okresem wegetacyjnym, rocznym cyklem zalegania śniegu (por. Bolin 2009) i poziomem wód powierzchniowych. Zakładają także zwiększenie udziału etnograficznych badań terenowych w ramach działań na rzecz łagodzenia skutków zmian klimatu oraz dekonstrukcję wyobrażenia o wyłącznie dokumentacyjnym potencjale badań nad niematerialnym dziedzictwem kulturowym i folklorem tradycyjnym.
Miejsca badań etnograficznych stanowią wybrane ze względu na związek ze środowiskiem naturalnym zjawiska wpisane na prowadzoną przez Narodowy Instytut Dziedzictwa Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Będą to praktyki 1) wymagające określonych warunków meteorologicznych – Wyścigi Kumoterek; 2) związane z okresem wegetacyjnym i roślinami – Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu, Boże Ciało z tradycją układania dywanów kwietnych w Kluczu, Olszowej, Zalesiu Śląskim i Zimnej Wódce; Umiejętność wyplatania kosza „kabłącoka” w Lucimi na Radomszczyźnie; Plecionkarstwo w Polsce; Wysiewanie serc i krzyży na polach w okolicach Strzelec Opolskich 3) oparte na obecności wody – Flisackie tradycje w Ulanowie.
Prace badawcze osadzone są w nurcie etnoklimatologii (Orlove et al. 2002, Crate 2011, Strauss 2018), etnografii klimatu (Crate 2011) i antropologii folkloru (Burszta 1987, Kowalski 1990, Sulima 2000 i 2010). Etnoklimatologia koncentruje się na zlokalizowanej wiedzy i praktykach generowanych przez kultury lub społeczności zakorzenione w określonym kontekście geograficznym. Etnografia klimatu bada relacje między globalnymi zmianami klimatycznymi a lokalnymi sposobami ich postrzegania i wyjaśniania. Stosuje przy tym założenia i metody etnografii wielomiejscowej (Marcus 1995) i antropologii zaangażowanej. Według Susan A. Crate (2011) etnografia klimatu posiada wysoki potencjał aktywistyczny – wyniki etnograficznych badań terenowych prowadzonych w miejscach najbardziej zagrożonych przyczyniają się do podnoszenia świadomości o konsekwencjach antropopresji. Antropologia folkloru to metodologiczno-teoretyczne podejście umocowane w koncepcjach odchodzących od wąskiego, artystyczno-tekstowego sposobu rozumienia tego zjawiska, skłaniających się ku szerokiej, wielowątkowej interpretacji antropologicznej, która zakłada także analizę relacji ze światem pozaludzkim.
Celem projektu jest rozpoznanie indywidualnych sposobów rozumienia i przetwarzania informacji o widocznych zmianach w lokalnym krajobrazie kulturowym, od których zależą podejmowane przez daną społeczność decyzje i realizowane strategie adaptacyjne (por. Roncoli 2006). Badania prowadzone są przy użyciu metody obserwacji, wywiadu etnograficznego i dokumentacji wizualnej. Pytania badawcze dotyczą obserwowanych i doświadczanych zmian w praktykowaniu dziedzictwa; obecności działań na rzecz ochrony środowiska w strategii ochrony tradycji; rodzaju działań ochronnych (doraźne czy długofalowe); roli rytuałów, tradycji i treści symbolicznych w czasach kryzysu klimatycznego. Na podstawie zebranego materiału empirycznego zweryfikowane zostaną trzy potencjalne rodzaje działania w lokalnych krajobrazach kulturowych – a) transformacje indywidualnych praktyk celem dostosowania do zmieniających się warunków środowiskowych, b) denializm klimatyczny w postaci ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego realizowanej celem zachowania jego formy niezależnie od warunków klimatycznych, c) zrozumienie zależności między środowiskiem a krajobrazem kulturowym i wynikające z tego działania długofalowe łączące ochronę tradycji z ochroną środowiska. Badania pomogą wzmocnić poczucie sprawczości społeczności lokalnych, które „mają prawo nie tylko do bycia informowanym o konsekwencjach zmian klimatycznych – są także zdolne do generowania konkretnych rozwiązań” (Rojas Blanco 2006: 141, por. Jigyasu 2020).
Projekt sfinansowany ze środków Narodowego Centrum nauki na podstawie umowy nr DEC-2022/06/X/HS2/00741
